Wat vooraf ging

Deel 8 / Lood en melk

De regelzetmachine was een vernuftige uitvinding die aan het einde van de 19e eeuw enthousiast werd onthaald in drukkerijen en zetterijen. De ingenieus gebouwde regelzetmachine kon in één keer een volledige tekstregel in lood gieten, waardoor het zetwerk veel sneller opschoot dan bij het handzetten met losse letters.

Maar algauw bleek dat deze machines een gevaar vormden voor de gezondheid van de mensen die in de zetterijen werkten, door de looddampen die ze verspreiden. Dat probleem was bijzonder nijpend in de zetterijen van kranten, waar soms vijftig van deze machines dicht bij elkaar stonden opgesteld.
Men bracht afzuiginstallaties aan die de meeste looddampen moesten wegnemen, maar de afzuiging bleek toch niet voldoende soelaas te brengen. Er werden nog steeds mensen ziek.

Het ziekmakende loodstof was een probleem waar men in de loodzetterijen reeds langer mee te kampen had. Maar in vroegere eeuwen nam men het niet zo nauw met de gezondheid van de mensen die in de drukkerij werkten. De verdere industrialisatie van de zetterijen maakte echter dat het zo niet langer meer kon.

Toen dacht men aan melk.
Melk bleek namelijk een goede antistof te zijn tegen het schadelijke loodstof. Die theorie is intussen min of meer achterhaald, maar toen was men ervan overtuigd dat melk de perfecte bescherming bood voor mensen die vaak met lood in aanraking kwamen. Er werd een wet uitgevaardigd die werkgevers van zetterijen en drukkerijen verplichten om aan hun werknemers gratis melk ter beschikking te stellen.

De regelzetmachine bleef in gebruik tot ongeveer het einde van de jaren ’70 van vorige eeuw. Toen ik als tiener in het hoger middelbaar studeerde, stonden er bij ons in het werkatelier van de school een aantal van deze Linotype’s opgesteld, waarop ook wij tijdens onze praktijkopleiding moesten leren werken. Iedere voor- en namiddag kregen wij, net zoals de kindjes in de kleuterklas, een melkpauze waarin we verplicht waren om melk te drinken.
Na mijn studies heb ik nooit meer op een Linotype gewerkt, maar de wet op de melkverplichting was zelfs aan het einde van mijn loopbaan, toen in de drukkerijen alle lood reeds lang vervangen was door computers, nog steeds niet afgeschaft. In de drukkerijen moest men er nog altijd voor zorgen dat er in de bedrijfskantine een ijskast stond, gevuld met flessen melk gratis ter beschikking van alle werknemers.

Men kan dus gerust stellen dat de letterzetters van weleer de grootste melkdrinkers aller tijden waren. Afgezien van het gevaar van het lood hadden deze mensen, die foutloos tegen de klok moesten werken, sowieso een weinig benijdenswaardig beroep. De man op de foto hieronder zit op een degelijke kantoorstoel, maar pakweg een halve eeuw geleden zaten de letterzetters vaak op een doodgewone keukenstoel of zelfs op een afgedankte kerkstoel, urenlang aan één stuk te typen.

De regelzetmachine zorgde in de 19e eeuw voor een revolutionaire verandering in de drukkersnijverheid. Maar in die eeuw werden nog meer uitvindingen gedaan die voor een grote ommezwaai zorgden. Zo slaagde Joseph Nièpce erin om in 1826 met zijn camera obscura de allereerste foto te maken.
Welke uitdagingen dat met zich meebracht voor de drukkerijen, daarover vertel ik een volgende keer.